Bojan Šošić, dipl. psiholog, član Stručnog odbora Udruženja „Feniks“
Vivien Leigh
Vivian Mary, kći Gertrude Mary Frances rođena je 5. novembra 1913. Neobična ljepota djeteta nije bila iznenađenje; Gertrude je po preporuci porodične guvernante znatan dio trudnoće provela gledajući snježne vrhove planine Kangchenjunga, [1] jedne od najviših u masivu Himalaja. Možda nije bilo na odmet slijediti lokalni običaj i vjerovanje, jer Vivian je kasnije proslavljena kao Vivien Leigh.
Himalaji. Izvor: Bojan Šošić
Kako se subjektivno iskustvo trudne žene može odraziti na osobine djeteta je vječito zanimljivo pitanje, ali pojedinačni slučajevi kao što je zvijezda filma Prohujalo s vihorom ne garantuju velike spoznaje. Nauka zahtijeva i podrazumijeva akumulaciju iskustva. Mi koji smo odrastali uz filmove Natalie Wood smo propustili taj voz, ali bi danas možda vrijedilo pitati majku Adriane Lime da li je njena trudnoća protekla na tragu izvanrednih očekivanja.
Mnogi istraživači se danas ozbiljno bave ovakvim pitanjima, ali s fokusom na one procese tokom trudnoće koji su i češći i lakše podložni definisanju i mjerenju nego što je to slučaj s uživanjem u prirodnim ljepotama Darjeelinga – iskustva kakvo je pothranjenost ili izražen stres, kao i na ishode koji se mogu jasno klasifikovati, često patološka stanja u domenu tjelesnog ili psihološkog funkcionisanja (od dijabetesa i kardioloških problema do shizofrenije). Tipičan problem (kakav bi se javio ako bismo slijedili primjere izuzetnih slučajeva (od Vivien Leigh do Adriane Lime) je u tome što je u takvoj retrospektivnoj studiji uvid opterećen tzv. pristranošću preživljavanja (eng. survivorship / survival bias) pri čemu se previđa koji su procesi mogli uplivisati na to zašto su baš ti slučajevi dogurali do tog stanja, a drugi ne. Prospektivne studije prenatalnog stresa kod ljudi se naravno ne mogu provoditi, tako da se ti izazovi moraju prevladavati na druge načine.
Drugi problem je u tome što se efekti prenatalnog iskustva javljaju često s velikom odgodom (tzv. organizirajući efekti; patologija se u jednom periodu razvoja „programira“ da se u određenim uslovima ispolji u kasnijem periodu). Zato je teško isključiti i kontaminaciju drugim uticajima koji se uključuju u međuvremenu. Dvije ključne hipoteze o programiranju patologije se odnose na pothranjenost ploda i na prekomjerno izlaganje ploda glukokortikoidima (npr. kortizol). Relativni udio genetičkih i sredinskih faktora je praktično nepoznat i teško je razlučiti da li je kod nekih stanja u pitanju genetika ili pak perpetuacija programirajućih efekata među generacijama.
Nedavna studija je po prvi put ponudila i kvantitativne pokazatelje da se efekti stresa mogu prenijeti i kada su stečeni prije trudnoće; naime još u djetinjstvu roditelja [2]. U uzorku od 2529 djece, petina roditelja je prijavila da su u svom djetinjstvu iskusili četiri ili više teška stresna i potencijalno traumatska doživljaja. Naročito u slučaju kad se radilo o majkama, ispostavilo se da postoji pozitivna korelacija s nizom problema u ponašanju njihove djece, uključujući znake poremećaja pažnje i hiperaktivnosti te disfunkciju na planu emocija.
Vratimo se iskustvu tokom trudnoće. Priča o tzv. prenatalnom stresu je ilustrativna i za prepoznavanje važnosti fiziološke prirode stresa, koja se ovdje javlja praktično u izolaciji od psihološkog aspekta. Nerođeno dijete ne može u tom smislu doživjeti stres pa je tu praktično riječ o prepartalnom (pretporođajnom) stresu trudnice, a njegovi fiziološki efekti se putem posteljice (dio hormona koji se javljaju s povišenjem pri stresu može da prođe kroz tu tzv. placentalnu barijeru) prenose na fiziologiju ploda.
Izvor: Šošić, Bojan. Prenatalni stres: Učinci na potomstvo majki izloženih stresu u periodu gestacije. Drugi kongres psihijatara BiH, 17-20 oktobar 2007.
Postoje mnoge studije o međugeneracijskim efektima majčinog psihosocijalnog stresa tokom trudnoće. Što se tiče životinjskih modela, jedno od klasičnih istraživanja efekata prenatalnog izlaganja stresu [3] je postuliralo da mužjaci pacova koji su prenatalno bili izloženi stresu pokazuju nižu razinu kopulatornog ponašanja i povišenu stopu reakcija tipičnih za ženke (lordoza), zahvaljujući stresom posredovanim promjenama u omjeru nadbubrežnih i gonadskih androgena tokom kritičnih stadija seksualne diferencijacije. Fiziološki mehanizmi regulacije androgena u plodu, u vezi s majčinim stresom, uključuju interakcije s glukokortikoidima. Iako postoji znatan broj dokaza da regulatorni mehanizmi fetalne koncentracije ovih različitih hormona ne uključuju identične elemente, postoje nalazi prema kojima su majčin testosteron i fetalni kortizol nezavisno u korelaciji s fetalnim testosteronom u plazmi kod oba spola. [4] Poznato je da glukokortikoidi inhibiraju produkciju androgena in vitro [5], i takva inverzna relacija smatra se normom takođe i za odrasle ljude, za koje postoje dokazi da stres reducira nivo testosterona.Izvor: Šošić, Bojan. Prenatalni stres: Učinci na potomstvo majki izloženih stresu u periodu gestacije. Drugi kongres psihijatara BiH, 17-20 oktobar 2007.
Takozvani transgeneracijski PTSP (post-traumatski stresni poremećaj) je još prilično kontroverzna tema u modernoj psihopatologiji i uglavnom se proučava u okvirima pristupa porodičnoj terapiji. Za sada, preferirani etiološki model izgleda da naglašava društvene faktore (roditeljski stilovi itd.). Po svemu sudeći nema jasnih bihejvioralnih znakova traume u drugoj generaciji. Nespecifična priroda simptoma podstiče na upotrebu opće procjene ponašanja u epidemiološkim studijama, bar kao u smislu rane indikacije na potencijalno ozbiljnije poremećaje.
Poznato je da npr. postoje transgeneracijski efekti PTSP u smislu regulacije cirkadijalnog lučenja kortizola. [6] Postoje nalazi koji sugeriraju da efekti majčinog PTSP u lučenju kortizola mogu biti opaženi veoma rano u životu potomstva. To naglašava važnost efekata in utero kao priložnika pretpostavljenom biološkom faktoru rizika za razvoj post-traumatskog stresnog poremećaja. [7] Međutim, mehanizmi ovog efekta su još uvijek nejasni.
Treba međutim razmotriti još jedno pitanje. Efekti stresa u pogledu regulacije sekrecije kortizola razlikuju se prema dužini trajanja stresa, a naročito u potpuno razvijenom post-traumatskom stresnom poremećaju. Ove razlike odražavaju ne samo tip (trajanje) stresa, već po svemu sudeći i određenu ranjivost ili otpornost prema ispoljavanju PTSP. Ipak, postoje donekle suprotstavljeni stavovi (i dokazi) o ovom pitanju, a ključno pitanje izgleda da ima veze sa koncentracijom kortizola tokom izlaganja traumatskom događaju, a ne kasnije [8].
Dosadašnja istraživanja efekata prenatalnog stresa na ljudima provođena su uglavnom nakon kriznih situacija kao što su tzv. holandska glad (tokom zime 1944/1945), kanadska ledena oluja i slične situacije. Većina ovih studija je epidemiološkog karaktera. Nama u BiH tek predstoji da konsolidujemo saznanja o tome šta je rat donio onima koji još nisu bili ni rođeni [9].
Za kraj ipak treba dodati nešto utješno za one koji su pomislili da izražen prenatalni stres nužno vodi u patološke ishode. Kao što nisu sva djeca čije majke su rađale u podnožju čarobnih Himalaja obdarena ljepotom Vivien Leigh, tako se neće ni svaki neugodan uticaj odraziti u zdravlju djeteta. Valja podsjetiti na to da nauka u načelu služi tome da nam analizirajući podatke iz prošlosti daje lekcije za budućnost. Čudesna fiziologija ljudskog tijela, u sprezi s psihologijom, kazuje da je cjelina vrlo kompleksnog iskustva trudnoće [10] podložna i modifikacijama u poželjnom smjeru – i kada postoje jaki stresni uticaji tokom trudnoće, životni stil trudnice, u prvom redu navike spavanja, ishrane i tjelovježbe [11], imaju posredujuću ulogu u određivanju mjere u kojoj će se u konačnici ispoljiti štetni efekti. Nauka nam poručuje da trebamo uložiti više napora da zaštitimo one koji će tek doći među nas.
[1] Edwards, Anne (2013). Vivien Leigh: A Biography. Taylor Trade Publishing, Lanham, p. 16
[2] Schickedanz, A., Halfon, N., Sastry, N., & Chung, P. J. (2018). Parents’ Adverse Childhood Experiences and Their Children’s Behavioral Health Problems. Pediatrics, 142(2), e20180023.
[3] Ward, I. L. (1972). Prenatal stress feminizes and demasculinizes the behavior of males. Science, 175(4017), 82-84.
[4] Gitau, R., Adams, D., Fisk, N. M., & Glover, V. (2005). Fetal plasma testosterone correlates positively with cortisol. Archives of Disease in Childhood-Fetal and Neonatal Edition, 90(2), F166-F169.
[5] Welsh Jr, T. H., Bambino, T. H., & Hsueh, A. J. (1982). Mechanism of glucocorticoid-induced suppression of testicular androgen biosynthesis in vitro. Biology of reproduction, 27(5), 1138-1146.
[6] Yehuda R., Golier J.A., Kaufman S. (2005). Circadian Rhythm of Salivary Cortisol in Holocaust Survivors With and Without PTSD. Am J Psychiatry 162(5), 998-1000.
[7] Yehuda, R., Engel, S. M., Brand, S. R., Seckl, J., Marcus, S. M., & Berkowitz, G. S. (2005). Transgenerational effects of posttraumatic stress disorder in babies of mothers exposed to the World Trade Center attacks during pregnancy. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 90(7), 4115-4118.
[8] Sapolsky, R.M. (1997). Stress and glucocorticoid. Science 275, 1662-1663 (In “Technical comments” – response to Rachel Yehuda).
[9] Sosic, B. (2008). Prenatal stress during war: Findings and outstanding questions. International Journal of Psychology, 43(3), 517-518.
[10] Beijers, R., Buitelaar, J. K., & de Weerth, C. (2014). Mechanisms underlying the effects of prenatal psychosocial stress on child outcomes: beyond the HPA axis. European child & adolescent psychiatry, 23(10), 943-956.
[11] De Weerth, C. (2018). Prenatal stress and the development of psychopathology: Lifestyle behaviors as a fundamental part of the puzzle. Development and Psychopathology, 30(3), 1129-1144.
(Tekst je objavljen 14.8.2018. godine na stranici bloga Društva za promociju nauke „Nauka i svijet“, https://quantumofjk.blogspot.com/2018/08/o-jednom-drugacijem-programiranju.html, u okviru projekta Independent Media Empowerment Program – IMEP)
